تولید مثل جنسی نهاندانگان یکی از مطالب کنکوری از زیست یازدهم فصل 8 است و معمولاً از نکات این قسمت، برای طرح سوالات زیست گیاهی کنکور استفاده می‌شود. همان‌طور که می‌دانید زیست گیاهی یکی از مباحث مهم و البته آسان زیست شناسی هست؛ اما معمولا دانش آموز علاقه‌ای به یادگیری آن ندارند. در این مقاله با آموزش زیست کنکور در مبحث ساختار گل که بخش تولید مثلی گیاهان نهان دانه است همراه شما هستیم.
گل اندام جنسی در نهاندانگان
- گل ساختاری اختصاص یافته برای تولید مثل جنسی است.
- اجزای گل شامل: گلبرگ، کاسبرگ، پرچم و مادگی است.
- اجزای گل در چهار حلقه هم مرکز تشکیل می‌شوند.
- حلقه اول کاسبرگ، حلقه دوم گلبرگ، حلقه سوم پرچم و حلقه چهارم مادگی است.
- مادگی گل از یک یا تعدادی برچه ساخته شده و در مادگی‌های چند برچه‌ای فضای مادگی با دیواره برچه‌ها از هم جدا می‌شوند.
- گل‌ها را بر اساس وجود هر چهار حلقه یا نبودن بعضی حلقه‌ها در دو گروه گلهای کامل یا ناکامل قرار می‌دهند.
همه اجزای گل روی ساختاری به نام نهنج قرار گرفته‌اند. نهنج ممکن است صاف، برآمده یا گود باشد. گل‌ها را بر حسب اینکه پرچم و مادگی را با هم داشته باشند یا فقط یکی از این ساختارها را داشته باشند به دو گروه تک جنسی و دو جنسی تقسیم می کنند: گلهای تک جنسی فقط پرچم و یا فقط مادگی دارند. مانند گلهای کدو که تک جنسی هستند. گلهای تک جنسی ناکامل هستند.
اجزای گل
- در خارجی‌ترین حلقه گل یک یا چند کاسبرگ قرار دارد. کاسبرگ وظیفه حقاظت از گل را به عهده دارد.
- دومین حلقه گل‌ها گلبرگ است. این بخش از گل مخصوصا گلبرگ‌های رنگی وظیفه جلب توجه جانوران گرده افسان را به عهده دارند.
- سومین حلقه گل پرچم نام دارد که دانه‌های گرده گل را به وجود می‌آورد. هر پرچم معمولا دارای یک میله و بساک است. بساک قسمت بالایی پرچم است و کیسه‌های گرده(هاگدان نر) در آن قرار دارد.
- چهارمین و داخلی‌ترین حلقه مادگی است که از یک یا چند برجه تشکیل شده است. هر برچه شامل کلاله، خامه و تخمدان است.
تشکیل سلولهای جنسی
در ادامه تدریس تولید مثل جنسی در نهاندانگان با سلولهای جنسی همراه هستیم. یاخته جنسی نر در گیاهان بی‌دانه و بی‌گل (مثل خزه) وسیله حرکتی دارد و می‌تواند در قطره‌های آب یا رطوبتی که سطح گیاه را پوشانده، شنا کند و خود را به یاخته جنسی ماده برساند. یاخته جنسی نر در گیاهان گل‌دار وسیله حرکتی ندارد. بنابراین، در این گیاهان برای انتقال یاخته جنسی نر ساختاری به نام لوله گرده تشکیل می‌شود.
بخش نر
كیسه‌های گرده درون بساك به وجود می‌آیند، درون كیسه‌ی گرده سلول‌هایی تقسیم میوز انجام می‌دهند و هر كدام 4 سلول هاپلوئید(هاگ) به وجود می آورند كه با رویش هر كدام دانه‌ی گرده‌ی رسیده به وجود می‌آید. ( دو بار میتوز). دانه‌ی گرده‌ی رسیده، دارای دیواره‌ی خارجی و داخلی و سلولهای زایشی و رویشی است. با قرار گرفتن دانه‌ی گرده‌ی رسیده بر روی كلاله ی مادگی، سلول رویشی ایجاد لوله ی گرده كرده و سلول زایشی در داخل لوله ی گرده یك بار دیگر میتوز انجام داده و دو آنتروزوپید(گامت نر) به وجود می‌آید.
نکته مهم
- در بساک ساختاری به نام کیسه گرده وجود دارد که دارای یاخته‌های دولاد می‌باشد.
- اجزای دانه‌گرده رسیده: یک دیواره‌ی خارجی، یک دیواره‌ی داخلی، یک یاخته رویشی و یک یاخته زایشی.
- اندازه یاخته زایشی از یاخته رویشی کوچک‌تر است.
بخش ماده
محل تشکیل تخمک، تخمدان است که به صورت بخشی متورّم در گل دیده می‌شود که دارای پوششی دولایه‌ای است و سلولهای دولادی بافت خورش را در بر می‌گیرند. یکی از یاخته‌های بافت خورش بزرگ شده و تقسیم کاستمان انجام می‌دهد و چهار یاخته تک‌لادی ایجاد می‌کند. از این چهار یاخته فقط یکی باقی می‌ماند (و سه یاخته‌ی دیگر ازبین می‌روند.) و با انجام سه بار تقسیم رشتمان، ساختاری به نام کیسۀ رویانی با تعدادی یاخته ایجاد می‌کند. تخمزا و یاخته دو هسته‌ای از یاخته‌های کیسه رویانی‌اند که در لقاح با یاخته‌های جنسی نر شرکت می‌کنند.
هشت سلول درون كیسه ی رویانی به این صورت آرایش می یابند كه سلول تخمزا به همراه دو سلول دیگر در نزدیكی سفت قرار می گیرد، دو سلول در وسط كه سلول دو هسته ای نامیده می شود، و سه سلول در بخش انتهایی كیسه ی رویانی قرار می گیرند.
گرده افشانی
با شکافتن دیواره بساک، گرده‌ها رها می‌شوند. دیواره خارجی دانه‌های گرده منفذدار و ممکن است صاف یا دارای تزئیناتی باشد. دانه‌های گرده به وسیله‌ی باد، آب و جانوران در محیط پراکنده می‌شوند و از گلی به گل دیگر منتقل می‌گردند که به انتقال دانه‌گرده از بساک به کلاله، گرده‌افشانی می‌گویند.
در صورتی که کلاله گرده را بپذیرد، یاخته رویشی رشد می‌کند و از رشد آن لوله گرده تشکیل می‌شود سپس لوله گرده به درون بافت کلاله و خامه نفوذ می‌کند. همراه لوله گرده، دو یاخته جنسی نر(زامه) هم به سمت تخمک و کیسه رویانی می‌روند و این دو زامه از تقسیم یاخته زایشی در لوله‌گرده ایجاد شده‌اند.
لقاح و تشکیل دانه
در گیاهان گل دار لقاح مضاعف است(دو لقاح صورت می گیرد) یه این صورت كه یكی از گامت‌های نر با سلول تخمزا تركیب شده و تخم اصلی دیپلوئید(2n) را به‌وجود می‌آرود که به رویان نمو می‌یابد و گامت نر دیگر با سلول دو هسته ای تركیب و تخم ترپلوئید ( 3n ) به نام تخم ضمیمه می‌سازد.
تخم ضمیمه با تقسیم‌های متوالی بافتی به نام درون‌دانه (آندوسپرم) را ایجاد می‌کند. آندوسپرم از یاخته‌های نرم آکنه‌ای (پارانشیمی) ساخته شده و ذخیره غذایی برای رشد رویان است. اگر هسته تخمِ ضمیمه تقسیم شود، اما تقسیم سیتوپلاسم انجام نگیرد، بافت درون‌دانه به صورت مایع دیده می‌شود. بخش گوشتی و سفیدرنگ نارگیل، درون‌دانه‌ای است که در آن تقسیم سیتوپلاسم نیز انجام شده‌است.
امیدوارم تولید مثل جنسی نهاندانگان را به خوبی متوجه شده باشید با سایت ما و آموزش زیست یازدهم و آموزش زیست گیاهی با ما همراه باشید. در انتهای این مقاله شما را به دیدن آموزش تولید مثل جنسی نهاندانگان توسط استاد حمید رضا زارعی دعوت می‌کنیم.
