در جهان هستی، هر جاندار از هر گونه برای حفظ بقا و نسل خود به تولید مثل نیاز دارد. اگر میان گونه‌های هم نوع آمیزش یا تولید مثلی صورت نگیرد آن نسل از آن گونه دچار تحریف و انقراض قرار می‌گیرد و در آینده آن گونه دیگر وجود نخواهد داشت. تولید مثل در جانداران زیست یازدهم بر خلاف تولید مثل در گیاهان دارای تنوع بیشتری است. تولید مثل ابتدا باید در تراز سلولی(یاخته) صورت گیرد و به ترازهای بالاتر برسد تا موجودی کامل ایجاد شود.
انواع تولید مثل
تولید مثل در جانداران زیست یازدهم عمدتا به دو صورت جنسی و غیر جنسی میان گونه‌ها انجام میشود.
تولید مثل غیر جنسی
در تولید مثل غیر جنسی نیاز به وجود دو جنس نر و ماده برای تولید مثل نیست، وجود یک جنس برای این نوع تولید مثل کافی می‌باشد، این نوع تولید مثل در جانداران تک سلولی و برخی جانداران پرسلولی مشاهده میشود. تولید مثل غیر جنسی به چهار روش صورت می‌گیرد:
- هاگ زایی: کپک‌ها از روش غیر جنسی و به صورت هاگ زایی تولید مثل می‌کنند.
- جوانه زدن: روش جوانه زدن بیشتر در مخمرها رایج می‌باشد.
- دو نیم شدن: می‌توان به باکتری اشاره کرد.
- قطعه قطعه شدن: گیاهانی مانند خزه از روش قطعه قطعه شدن برای تولید مثب استفاده می‌کنند.
در کپک‌ها، مخمرها، باکتری‌ها و برخی از کرم‌های ابتدایی که دستگاه تولید مثل پیچیده یا به عبارتی پیشرفته ندارند تولید مثل با حضور یکی از جنس‌ها صورت می‌گیرد.
تولید مثل جنسی
تولید مثل جنسی در جانداران زیست یازدهم به دو شکل انجام میشود. روش اول تک والدی یا بکرزایی که در این حالت لقاح انجام نمی‌شود و ر.ش بعدی دو والدی، که به دو دسته لقاح خارجی(بسیاری از گونه‌ها لقاح خارجی دارند) و لقاح داخلی تقسیم میشود.
لقاح خارجی
- در بیشتر آبزیان(بیشتر ماهی‌ها و بیشتر بی‌مهرگان آبزی) و دوزیستان(مهره‌دار) دیده میشود.
- این لقاح حاصل برخورد تصادفی اسپرم و تخمک است
- اندوخته غذایی تخمک به دلیل دوره کوتاه جنینی در ماهی‌ها و دوزیستان نسبتاً کم است.
- همه جانوران دارای لقاح خارجی تخم‌گذارند پس دارای تخمدان هستند. و فاقد رحم و جفت می‌باشند.
- جانورانی که لقاح خارجی دارند به اندام‌های تخصص‌یافته برای لقاح نیاز ندارند.
- دوزیستان نابالغ قادر به تولید گامت نیستند.
عواملی باعث افزایش برخورد گامت‌ها میشود که شامل تعداد گامت‌ها و هم‌زمانی ورود آنها به آب است. هم‌زمانی ورود گامت‌ها به آب با وجود عواملی امکان پذیر است. دمای محیط، طول روز، آزاد کردن مواد شیمیایی توسط نر یا ماده و بروز برخی رفتارها مثل رقص عروسی جز عواملی است که باعث هم زمانی گامت‌ها میشود.
لقاح داخلی
در تولید مثل جنسی با لقاح داخلی حضور هر دو جنس از گونه الزامی است، تولید مثل در جانداران خشکی زی( موجوداتی که دستگاه تولید مثل جنسی پیچیده‌تری دارند.) و برخی بی‌مهرگان آبزی مثل سخت‌پوستان(کوسه سخت‌پوست هست) و برخی ماهی‌ها مثل کوسه‌ماهی و اسبک ماهی به شکل لقاح داخلی است. تولید مثل در جاندارانزیست یازدهم، به دلیل وجود هر دو جنس از گونه و دارا بودن کروموزوم جنسی احتمال زنده ماندن، ایجاد تنوع و سازگاری در محیط برای جنین بسیار بیشتر می‌باشد.
در تولید مثل جنسی، برخلاف لقاح خارجی تعداد کمی تخمک آزاد میشود و در تخمک انسان که لقاح داخلی دارد نیز همانند تخمک جانوران دارای لقاح خارجی، لایه ژله‌ای و شفاف وجود دارد. جنس نر اندام تولید مثلی مخصوص نر که سلول جنسی نر یا گامت نر تولید می‌کند و جنس ماده با تولید گامت ماده، و ادغام سلول‌های جنسی نر و ماده سلول تخمک ایجاد میشود. سلول تخمک پس از تقسیم میتوز و میوز طی گذشت زمان این سلول رشد و نمو پیدا می‌کند و تبدیل به جانداری کامل خواهد شد.
تولید مثل جنسی برای برخی از جانداران که حرکت کندی دارند یا پیدا کردن جفت برای آنها مشکل است کاری راحت نمی‌باشد، برای رفع این مشکل از دو طریق تولید مثل صورت می‌گیرد:
هرمافرودیت
نرماده یا هرمافرودیت در کرم‌های حلقوی و پهن بیشتر دیده میشود، در یک فرد هر دو نوع دستگاه تولید مثل جنسی نر و ماده وجود دارد. در کرم پهن مانند کرم کبد فرد توانایی بارور کردن تخمک‌های خود را دارد.
در کرم‌های حلقوی مثل کرم‌های خاکی لقاح به صورت دو طرفی می‌باشد، یعنی دو کرم در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و اسپرم‌های هرکدام تخمک‌های دیگری را بارور می‌سازند.
بکرزایی
این نوع تولید مثل در زنبورها و مارها دیده میشود، در بکرزایی در اکثر مواقع فرد ماده به تنهایی تولید مثل می‌کند و موجود هاپلوئید را به وجود می‌آورد.
تقسیم سلولی میتوز و میوز
در تقسیل سلولی میتوز تعداد کروموزوم‌های ایجاد شده با کروموزوم‌های اولیه یکسان است. در تقسیم سلولی میوز تعداد کروموزوم‌های به وجود آمده نصف کروموزوم‌های اولیه است و کروموزوم در سلول‌های این نوع تقسیم نیمی از والد نر و نیمی دیگر از والد ماده می‌باشد.
حفاظت جنین و تغذیه
مواد غذایی مورد نیاز جنین تا چند روز پس از لقاح از مواد موجود درون تخمک تامین میشود. اندازه تخمک در موجودات با یکدیگر متفاوت است، اندازه هر تخمک وابسته به میزان مواد مغذی درون آن است. در جانداران تخم گذار میزان مواد مغذی درون تخمک بسیار بیشتر است.
کلام آخر
تولید مثل در جانداران پایه یازدهم از پرتکرارترین و مهم‌ترین مبحث برای طراحی تست‌های کنکور می‌باشد. برای شرکت در کنکور و رسیدن به بهترین رشته دانشگاهی شما نیازمند به درصد بالا و خوب در درس تخصصی زیست شناسی هستید، برای دستیابی به آن شما به جزوه‌ای کامل و آموزش فوق العاده با بیانی ساده نیاز دارید. گروه آموزشی زیست پلاسم این امکان را برای شما فراهم کرده که با حضور استادان عالی و جزوات کامل بسیاری از مباحث سخت و پیچیده را به راحتی یاد بگیرید و به بالاترین درصد در کنکور دست پیدا کنید.
