در این مقاله با ساختار مغز و نکات مهم و کلیدی این بخش از فصل یک زیست یازدهم آشنا خواهیم شد. دستگاه عصبی مرکزی شامل مغز و نخاع است که مراکز نظارت بر فعالیت‌های بدن هستند. این دستگاه اطلاعات دریافتی از محیط و درون بدن را تفسیر می‌کند و به آن‌ها پاسخ می‌دهد. مغز و نخاع از دو بخش ماده‌ی خاکستری و ماده‌ی سفید تشکیل شده‌اند. ماده خاکستری شامل جسم سلول‌های عصبی و رشته‌های عصبی بدون میلین و ماده‌ی سفید اجتماع رشته‌های میلین‌دار است.
اولین نکته مبحث ساختار مغز
- قسمت‌های انتهایی ستون مهره‌ها فاقد نخاع می‌باشند
- دستگاه عصبی محیطی شامل ۱۲جفت عصب مغزی و ۳۱ جفت عصب نخاعی
- محل قرار گرفتن ماده‌ی خاکستری در مغز در قسمت قشری و ماده‌ی سفید در قسمت داخلی است
حفاظت از مغز و نخاع
- استخوان‌ها شامل جمجمه و ستون مهره‌ها هستند.
- پرده‌های مننژ دارای سه لایه پرده از جنس بافت پیوندی که از مغز و نخاع محافظت می‌کنند.
- مایع مغزی-نخاعی فضای بین پرده‌ها را پر می‌کنند و مانند یک ضربه‌گیر عمل می‌کنند.
- سد خونی دارای یاخته‌های بافت پوششی مویرگ‌ها در مغز و نخاع به یکدیگر چسبیده‌اند و بینشان منفذی برای عبور بسیاری از مواد و میکروب‌ها وجود ندارد. درنتیجه این عوامل نمی‌توانند به مغز و نخاع وارد شوند. به این عامل حفاظتی در مغز، سدخونی-مغزی و در نخاع سدخونی-نخاعی می‌گویند.
- مولکول‌هایی مثل اکسیژن، گلوکز و آمینواسیدها و برخی داروها می‌توانند از سدهای خونی عبور کنند.
ساختار مغز
مغز از سه بخش اصلی مخ، ساقه مغز و مخچه تشکیل شده است ولی علاوه بر این ساختار‌ها، ساختارهای دیگری نیز دارد. درادامه با ساختار و کار بخش‌های تشکیل دهنده‌ی مغز آشنا شویم.
نیمکره‌های مخ
بزرگ‌ترین بخش مغز انسان را مخ تشکیل می‌دهد. از دو نیمکره چپ و راست تشکیل شده که توسط رابط‌‌های سفیدرنگی به نام رابط پینه‌ای و رابط سه‌گوش، به یکدیگر مرتبط شده‌اند. دو نیمکره به طور هم‌زمان از همه بدن، اطلاعات را دریافت و پردازش می‌کنند تا بخش‌های مختلف بدن به طور هماهنگ فعالیت کنند.
نیمکره چپ به توانایی در ریاضیات و استدلال مربوط است و نیمکره راست مربوط به مهارت‌های هنری است. قشر مخ از ماده خاکستری است و سطح وسیعی با ضخامت چند میلی‌متر تشکیل می‌دهد و دارای چین خوردگی و شیارهای متعددی دارد. قشر مخ شامل بخش‌های حسی، حرکتی و ارتباطی است که بخش حسی، پیام‌های حسی را دریافت می‌کند و بخش حرکتی، به ماهیچه‌ها و غدد پیام می‌فرستند و بخش‌های ارتباطی بین این دوبخش ارتباط برقرار می‌کنند.
عملکرد اصلی مخ
قشر مخ، جایگاه پردازش نهایی اطلاعات ورودی به مغز است که نتیجه آن یادگیری، تفکر و عملکرد هوشمندانه است. رابط پینه‌ای و سه‌گوش از رشته‌های عصبی‌اند که هنگام تشریح مغز قابل مشاهده هستند. شیارهای عمیق هر یک از نیمکره‌های مخ را به چهار لوب پس‌سری، آهیانه، گیجگاهی و پیشانی تقسیم کرده است.
ساقه مغز
- مغز را (از طریق بصل النخاع)به نخاع متصل می‌کند.
- ساقه ی مغز از بالا با مخ، از عقب با مخچه و از پایین با نخاع در تماس است.
ساقه مغز به سه بخش تقسیم می‌شود.
مغز میانی
- در بالای پل مغزی قرار دارد.
- یاخته‌های عصبی آن، در فعالیت‌های مختلف از جمله شنوایی، بینایی و حرکت نقش دارند.
- برجستگی‌های چهارگانه بخشی از مغز میانی‌اند که در تشریح مغز قابل مشاهده هستند.
- دو برجستگی بالایی پیام‌های بینایی و دو برجستگی پایینی پیام‌های شنوایی را دریافت می‌کنند.
پل مغزی
- در تنظیم تنفس، ترشح بزاق و اشک نقش دارد.
- بین بصل‌النخاع و مغز میانی قرار دارد.
بصل النخاع
- از بالا با پل مغز، از عقب با مخچه و از پایین با نخاع در ارتباط است.
- مرکز انعکاس هایی مانند عطسه، بلع و سرفه است.
- فشار خون، زنش قلب و تنفس را تنظیم می کند.
معرفی دیگر ساختارهای مغز
چند ساختار دیگر مغز را در ادامه بررسی می‌کنیم.
تالاموس
- در زیر رابط های نیم کره های مخ و در بالای مغز میانی قرار دارد.
- اطلاعات حس بویایی در تالاموس پردازش و تقویت نمی شوند. در مغز انسان دو لوب بویایی وجود دارد که هر کدام در یک نیم کره مغز قرار دارند و اطلاعات بویایی بدون اینکه به تالاموس برود مستقیما به مخ فرستاده می شود.
- بیشتر پیام‌های حسی بجز بویایی در تالاموس گرد هم آمده و تقویت می شوند.
- پردازش نهایی همه ی پیام های حسی در قشر مخ صورت می گیرد.
- مغز انسان دو تالاموس دارد( در هر نیم کره یکی قرار دارد که توسط یک رابط به هم متصل می شوند)
هیپوتالاموس
هیپوتالاموس در زیر تالاموس قرار دارد. محل تنظیم دمای بدن، تعداد ضربان قلب، فشار خون، تشنگی، گرسنگی و خواب می‌باشد.
سامانه‌ی کناره‌ای(جسم لیمبیک)
این سامانه با قشر مخ، تالاموس و هیپوتالاموس در ارتباط است و در حافظه و احساساتی مانند ترس، خشم و لذّت نقش ایفا می‌کند. اسبک مغز(هیپوکامپ) یکی از اجزای سامانه‌ی کناره‌ای است که در تشکیل حافظه و یادگیری نقش دارد و در ایجاد حافظۀ کوتاه مدت و تبدیل آن به حافظۀ بلند مدت نیز نقش دارد.
در این مقاله از گروه آموزشی زیست پلاسم با بررسی عملکرد و ساختار مغز شما دانش آموزان را آشنا کردیم، جهت یادگیری مفهومی و ترکیبی زیست شناسی با آموزش زیست یازدهم و زیست پایه زیست پلاسم و سایر دوره‌های آموزشی ما و دوره رایگان شاه کلید های زیست خوانی ما همراه باشید.
