در جانوران گردش مواد به روش‌های متفاوتی انجام می‌شود. تک سلولی‌ها تبادل گاز، تغذیه و دفع بین سلول و محیط را از سطح خود انجام می‌دهند. بیشتر تک سلولی‌ها در محیط‌های مرطوب و در آب زندگی می‌کنند که انتقال مواد آسان‌تر باشد اما در جانوران پر سلولی به دلیل اینکه همه سلول‌ها در ارتباط با محیط بیرون نیستند باید دستگاهی برای تبادل مواد ایجاد شود. در این مقاله می‌خواهیم انواع گردش مواد در جانوران و تنوع دستگاه گردش مواد را بررسی کنیم.
انواع گردش مواد در جانوران
جانداران انواعی از سامانه گردش مواد دارند و به 3 دسته تقسیم می‌شوند. شامل جانداران فاقد دستگاه گردش مواد مثل تک سلولی، جانداران دارای دستگاه گردش مود غیر اختصاصی و جانداران دارای دستگاه گردش مواد اختصاصی می‌شود.
جاندارن فاقد دستگاه گردش مواد
این جانوران به سه دسته تقسیم می‌شوند.
- سامانه گردش آب در اسفنج‌ها
- حفره‌ی گوارشی در مرجانیان و کرم‌های پهن آزادزی
- حفره عمومی(سلوم) در برخی بی مهرگان
سامانه گردش آب در اسفنج‌ها وجود دارد. این سامانه ساده‌ترین سامانه گردش مواد در جانداران است که دارای سلول‌های یقه دار(دارای تاژک)، یاخته سازنده منفذ، منافذ ورود آب به حفره میانی، حفره میانی می‌شود. آب از محیط بیرون توسط سوراخهای کوچک دیواره به حفره یا حفره‌های بدن وارد می‌شود سپس از سوراخ یا سوراخهای بزرگتری از رأس پیکر جانور خارج می‌شود. سطح داخلی بدن اسفنج‌ها از یک لایه یاخته تاژک دار به نام یاخته های یقه‌دار پوشیده شده است. عامل موثر در حرکت آب و گرفتن مواد غذایی، تاژک‌های سلول‌های یقه‌دار است.
حفره گوارشی در مرجانیان(هیدر و عروس دریایی) و کرم‌های پهن آزادزی(پلاناریا) وجود دارد. هیدر دارای حفره گوارشی پر از مایعات است که علاوه بر گردش مواد به گوارش آن نیز می‌پردازد. حفره گوارشی در عروس دریایی دارای انشعابات فراوانی است که به گردش مواد در چتر و بازو کمک می‌کند. کرم‌های پهن نظیر پلاناریا حفره گوارشی با انشعابات فراوان دارند که به تمام نواحی بدن نفوذ می‌کد و فاصله انتشار مواد تا سلول را بسیار کاهش می‌دهد؛ حرکت جاندار نیز به جا به جایی مواد کمک می‌کند.
سلوم(حفره عمومی) فضایی که درنتیجه شکل گیری لوله گوارش تشکیل می‌شود که در کرم‌های لوله‌ای وجود دارد. در همه جانورانی که لوله گوارش دارند وجود دارد هم مهره داران و هم بی مهرگان. نقش اصلی آن استفاده از مایع درونی برای انتقال مواد(در کرم لوله ای) است. علاوه بر آن به وجود آوردن یک سطح گسترده برای مبادله و نفوذ گازها و مکانی برای دفع محصولات از دیگر وظیفه‌های آن است.
جانداران دارای دستگاه گردش مواد
در جانوران پیچیده‌تر دستگاهی اختصاصی برای گردش مواد تشکیل می‌شود که در آن مایعی برای جابه جایی مواد وجود دارد. دو نوع سامانه گردش مواد در این دسته از جانوران وجود دارد که شامل سامانه گردش باز و سامانه گردش بسته می‌شود.
سامانه گردش باز نوعی از دستگاه گردش خون است که در بندپایان و بیشتر نرمتنان وجود دارد. در این نوع گردش خون سرخرگی که از قلب خارج شده، از طریق رگ‌‌هایی که انتهای آنها باز است به فضای بین سلول‌ها وارد می‌شود. پس از تبادل مواد بین سلول‌ها و خون، خون تیره با حرکت ماهیچه‌های بدن جانور به بخش‌های عقبی بدن رانده و از طریق چند منفذ به قلب باز می‌گردد. این سامانه فاقد مویرگ و خون است و دارای همولنف است که نقش خون، لنف و مایع میان بافتی را دارد. در این دستگاه تبادل مواد غذایی و دفعی بین یاخته‌ها و همولنف اتفاق می‌افتد.
برای آشنایی با گردش باز در ملخ‌ها می‌توانید جزوه مفهومی زیست شناسی دهم که توسط آقای حمیدرضا زارع برای شما گرد هم آمده است را مطالعه کنید. علاوه بر آن برای مطالعه بیتشر درمورد گردش مواد در انسان و ساختار قلب و انواع گردش خون در بدن انسان به سایت ما زیست پلاسم مراجعه کنید. در یک سری از مقاله‌ها به معرفی رشته‌های برتر پرداختیم برای آشنایی با داروسازی، معرفی کامل پزشکی، معرفی کامل دندانپزشکی و معرفی پرستاری و مامایی همراه ما باشید.
گردش خون بسته ساده
گردش خون بسته از انواع گردش مواد در جانوران است که دارای خون، سرخرگ‌ها و مویرگ‌ها و سیاهرگ‌ها است. تبادل مواد بین خون و یاخته‌ها از طریق شبکه مویرگی انجام می‌شود. کرم خاکی دارای ساده‌ترین سامانه گردش مواد بسته است که دارای قلب لوله‌ای شکل است و خون را بع سوی سر و سایر بخش‌های بدن می‌برد. مواد غذایی به طور مستقیم بین خون و سلول‌ها ملخ مبادله می‌شود و حرکت ماهیچه‌های بدن جانور خون را به بخش‌های عقبی می‌راند. هنگام استراحت قلب خون از طریق چند منفذ به قلب باز می‌گردند این منفذ دریچه دارند.
همه مهره داران گردش خون بسته دارند که گردش خون بسته دو دسته ساده یا مضاعف تقسیم می‌شود. بیشتر مهره داران دارای گردش خون بسته مضاعف هستند و در همه مهره داران خون تیره به سطوح تنفسی می‌رود تا اکسیژن دریافت کند و به سلول‌های بدن منتقل کند. گردش خون ساده خون در گردش فقط یک بار از قلب عبور می‌کند و گردش عمومی و ششی از هم قابل جدا کردن نیستند. این نوع گردش در ماهی و نوزاد دوزیستان وجود دارد. قلب ماهی‌ها دو حفره‌ای است و دارای یک دهلیز و یک بطن است. خون با سیاهرگ وارد دهلیز و از طریق بطن به سرخرگ‌ها می‌رود. خون سرخرگ‌ها به آبشش می‌رود و اکسیژن دریافت می‌کند و از سرخرگ پشتی به سراسر بدن می‌رود.
گردش خون بسته مضاعف
سایر مهره داران از نوع گردش خون بسته مضاعف هستند.این جانوران دارای قلب 3 یا 4 حفره ای هستند و خون ضمن یکبار گردش در بدن، دوبار از قلب عبور می‌کند. یعنی یکبار قلب با فشار کمتر(تلمبه ضعیف‌تر) خون را برای تبادلات گازی ارسال می‌کند و یکبار هم با فشار قوی برای گردش عمومی اینکار را انجام می‌دهد.
در این مقاله به بررسی انواع گردش مواد در جانوران پرداختیم این بخش بسار مهم است و در کنکور سراسری توجه فراوانی به آن می‌شود پس به خوبی کتاب و جزوه مفهومی زیست شناسی دهم آقای حمیدرضا زارع را مطالعه کنید تا اطلاعات خود را درمورد این بخش بالا ببرید.
